| De boerenopstand tegen de heer van Jekschot | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Op 12 januari 1311 kreeg Willem die Cruudener, een Brusselse poorter, van de hertog een aantal goederen en rechten, waaronder zogenoemde heerlijke rechten zoals de lage rechtspraak binnen bepaalde grenzen. Willem werd als heer van Jekschot opgevolgd door Johannes Limeer, en die door zijn dochter Yda. De volgende heer was Michiel van Gheete. Mogelijk was hij getrouwd met Yda, dochter van Johannes van Limeer.
Ghevaerd van Eyndhoven verwerft de
heerlijkheid Jekschot
Op 24-2-1351 verhief Ghevaerd van
Eyndoven de heerlijkheid Jekschot als Brabants leen, nadat hij deze gekocht had
van Michiel van Gheete:
De eerste aanwijzing voor problemen in 1358
Johanna en Wenceslaus “bevelen met desen brieve u, onsen schoutheyt van den Bossche, ende allen onsen rentmeesteren, schouteiten, vorsteren ende richteren ende allen onsen ambachten bynnen der meyerien van shertogenbossche die nu zyn ende namels ten tyde zyn sullen, dat ghy ende een yeghelycke van u tot versucke Ghevaerts van Eyndoven. ons mans van leen, hem van allen luden afdoet macht ende ghewout van zynen goeden van Jecschot ende van allen den toebehoirte dair af soe waer zy gelegen syn ende die brieve die begripen dat hy daer af van onsen voervorderen bezegelt heeft.
Ende willen dat ghy hem en zyne erfghename dair inne hout paiselyc ende rustelic tot aen der tyt dat sy dair vutgewonnen worden voer ons ende voer onse mannen van leen met eenen vonnissen ende met eenen recht. Behoudelic ons ende yeghelycke altoes zyns rechts. Ende bevelen u allen ende eenen yegelycke van u sunderlinge op uwe ambacht dat ghy dese saken alzoe tot ernstelic altoes doet ende dair alsoe gereet in zyt dat ons des Ghevert voirsseyt noch syne erfghenamen nyet meer volgen en dorven."
De schout van Den Bosch en andere dienaren van de hertog en hertogin dienden de heer van Jekschot dus te steunen in het handhaven van zijn rechten, zodanig dat Ghevart geen beroep meer zou hoeven te doen op steun van de hertog. Kennelijk was er wat aan de hand.
De uitspraak van de hertog en
hertogin in 1359
De inwoners van Sinr-Oedenrode beweerden "dat die palen van Jecxschot nyet zoe verre en strecken noch en ghingen alse Ghevard" beweerde. Ook waren er problemen om cijnsen en renten van de goederen "die Ghevard seyde dat hem ontweldich waeren na begripenisse zyne brieve." Er zijn inderdaad aanwijzingen dat vrij snel na 1311 de inkomsten van de Jekschotse cijnzen aanzienlijk verminderd zijn.
Verder waren er problemen over het gebruik van de gemeint van Rode door de heer van Jekschot en over de uitleg van de rechten van de heer zoals die in het charter van 1311 beschreven staan. De zaak was ter beoordeling voorgelegd aan hertog Wenceslaus en hertogin Johanna. Die hadden de standpunten van beide partijen aangehoord en doen nu een uitspraak. Beide partijen dienen zich aan die uitspraak te houden op straffe van een boete van 2.000 "auden guldenen scilden".
De uitspraak begint met de constatering dat Ghevaert het charter van 1311 en de daarin beschreven rechten in bezit heeft, en dat dat ook niet door de inwoners van Rode betwist wordt. Gevaert dient dus in zijn rechten, zoals in de brief beschreven staan, gehandhaafd te blijven.
In de brief van 1311 staat dat de heer van Jekschot zal "eykeren hebben zal tot zyne beesten in den wildernissen van Sente Oeden Rode die nv ghemeynte is." Ghevaert mocht dus zijn varkens hun kostje bij elkaar laten scharrelen in de wildernis van Sint-Oedenrode. Die wildernis zou inmiddels de gemeint van Rode zijn. Volgens de uitspraak van de hertog en hertogin betekent dit dat Gehevaert nu "der ghemeynten van Sente Oeden Roeden ghebruken zal ende syne beesten gelyc den anderen luden van Senre Oeden Rode dair op driven ende driven doen."
Volgens de brief van 1311 zal de heer van Jekschot "sine berninghen ende zynen torf dair op doen slaen ende steecken gelyck den anderen sonder wedersegghen van yemants." Dus Ghevaert mag brandhout halen en turf steken op de gemeint van Rode.
Verder wordt bepaald dat de "scoutheyt ende rechteren van der meyerien van Sente Oeden Rode" Ghevaert elk jaar 40 wagens met brandhout en een vracht turf aan huis moeten leveren in de periode tussen twee weken voor en twee weken na Sint-Jan Baptist in de zomer (24 juni).
Het bevel van 22-12-1361 om de grenzen van de heerlijkheid opnieuw vast te stellen
Ondanks de uitspraak van 1359 bleven de problemen voortduren, met name over de grens van de heerlijkheid. Vandaar dat Johanna en Wenceslaus op 22 december 1361 een nieuwe oorkonde uitvaardigden. Daarin verklaren ze dat de grenzen van de heerlijkheid Jekschot eertijds (dat is in 1311) vastgesteld waren door Jan Dicbier, "scouteyt van Den Bossche". Die grenzen moeten nu opnieuw vastgesteld worden, en wel bij voorkeur door de lieden die er in 1311 ook bij geweest waren. Dat was inmiddels ruim 50 jaar geleden, het is de vraag of en hoeveel van die lieden men nog heeft kunnen mobiliseren. Johanna en Wencelaus bevelen Gerard van den Elst, "onsen schouteyt van Den Bossche" om zonder gemor deze klus te gaan klaren. Hij moet beginnen bij de eerste grenspaal die door Jan Dicbier gezet was, en verder dezelfde route gaan volgen.
De nieuwe grensbeschrijving en nieuwe interpretatie van de rechten van de heer op 30-11-1362
De hertog en hertogin constateren in een oorkonde van 30 november 1362 dat er nog steeds "twyste ende in discorde" gebleven zijn over allerlei punten, zodat verdere verduidelijking nodig is. Een van die punten was de vaststelling van de grenzen. Die grenzen van 1311 zijn door mij volgt gereconstrueerd.
Men had in 1362 met een aantal "geheugers" (oude lieden die zich de grenzen herinnerden) de grenzen nagelopen en opnieuw vastgesteld. Over de eerste vier palen (1 tot en met 4 op bovenstaande kaart) was men het eens. Grenspunt 4 was de Vogelhutte. Vanaf daar ging het mis.
"Ende dat zy van dair voirt gepaelt hebben in discordt ende oneendrechtichlic, alsoe dat sommige van den voirseyt gheughende recht gegaen zyn van de Vogelhutte tot opten utersten ijnt te Liend wert, ende sommige syn gegaen al bine aen die syde te Lyshout wert, ende dair palen gesteken die in Gevaerts carten nyet begrepen en zyn." Sommige lieden liepen dus naar het Lijnt in het oosten, vermoedelijk volgden ze de zuidrand het allodiale bezit van de heer (het groen gearceerde gebied). Anderen daarentegen liepen naar de gemeint van Lieshout (punt 5), en zetten daar een grenspaal die niet in de brief van 1311 genoemd wordt. Mijns inziens had deze groep het bij het rechte einde, en was er een onduidelijkheid of slordigheid in de brief van 1311. Zie daarvoor de beschrijving van de grenzen.
De hertog en hertogin velden een Salomonsoordeel. Het gebied tussen de twee verschillende opvattingen zou in twee helften verdeeld moeten worden "ende dair om een lot werpen tusschen Ghevarde ende onsen luden van Rode. Also dat Ghevaert d’ een stuck ende onse goede lude van Rode d’ ander stuc behouden sullen. Ende so wel stuc Gevarde gevalt mitten loten dat willen wy ende verclaren dat Jecsscot zy ende bynnen den palen van Jecsscot gheleghen. Ende dat d’ ander stuc dat onsen luden van Rode blyft buten den palen van Jecssot zy ende blive."
In de brief van 30 november 1362 leggen Wenceslaus en Johanna vijf heerlijke rechten van Ghevaert van Eyndoven opnieuw uit.
1. Het punt dat begint met: "dat Ghevaert van Eyndoven ende zyn oer ende erfgenamen der guedder heerlicheit van Jesscot mit allen ende enigelic zynen toebehoirten ghelyc zyn brieve dat begrypen hebben ende behouden zal. Dat verclaren wy alsus dat Ghevaert alle die goede die bynnen den voirscreven paelsteden van Jecsscot gelegen zyn also zy nu geset gepaelt zyn ende hier voer verclaert behouden zal also verre als Michiel van Ghete dair af hebbinge was, dair Gevaerde dese goede jeghen vercreech of die hy sint wittelic vercregen heeft. "
2. Het tweede punt dat begint met: "voirt zeggen wy den voirscreven Ghevaert tot allen chyns, renten, leen ende goede hetzij water oft lant bestaende in zynen brieven voirseyt sie hem ontyweldich zyn. Dat verclaeren wy aldus dat Ghevaert alle renten, chinsen, leen ende goede voirscreven ligghende bynnen de voirscreven palen paiselic hebben ende gebruken sal". Het is opmerkelijk dat er gesproken wordt over de leen- en cijnsgoederen gelegen binnen de grenzen van de heerlijkheid. De heer bezat in de zestiende eeuw ook enkele cijnsgoederen in Sint-Oedenrode en Eerschot.
3. Het derde punt dat begint met: "voirt segghen wy want Gevaerts brieve begrepen dat hy ekeren hebben zal tot synen beesten in den wildernissen van Sernt Oeden Rode dat nu ghemeynt is, dat hij diere ghemeynten van Sante Oeden Rode gebruken zal, ende zall zyn berninge ende torf dair op overslaen ende stecken." Dit wordt als volgt uitgelegd: Ghevaerdt mag de gemeint van Rode mag gebruiken en er brandhout en turf mag halen, voor in zover de voorgaande heren van Jekschot, zoals Michiel die Ghete, dat recht hadden.
4. Het vierde punt dat begint met: "voirt segghen wy dat onse schouteyt ende richteren van den meyerien van Sante Oeden Rode die den tyde zyn sullen doen hebben Ghevaert voorscreven en zynen erfgenamen jaerlicx bynnen den vertiennachten voer Sante Jans dach Baptiste te midsomer oft bynnen den vertiennachten dair na vuten meyerien van Sante Oeden Rode die veertich wagen zyn borningen met chins te bueren." Dit wordt uitgelegd als dat die 40 wagens geleverd moeten worden, zoals ze aan eerdere heren van Jekschot geleverd werden.
5. Het vijfde punt begint met: "ende want Ghevaert onse man is van den goede van Jesscot soe segghen wy hem in allen desen punten ende voirwaerden voirscreven te blyven tot dier tyt dat hy met eenen beteren recht ende mit vonnisse ons mannen wert gewonnen." Ghevaert blijft in zijn rechten gehandhaaft "totten ter tyt dat hy mit eenen beteren recht vor ons ende onse mannen van leen dair vut wert gewonnen."
Deze bepalingen blijven van kracht op straffe van de in 1359 genoemde boete van 2.000 "auden guldenen scilden".
De boerenopstand van 1363
De boeren van Sint-Oedenrode waren niet blij met de uitspraak en legden zich er niet bij neer. Een aanwijzing hiervoor vinden we in het archief van de Bossche Tafel van de Heilige Geest. In een oorkonde van 11 mei 1363 wordt geschreven dat Arnoldus Rover, ridder, een hoeve te Sint-Oedenrode, genaamd ter Heze, heeft verkocht aan Johannes van der Ziwijnde. Arnoldus Rover heeft beloofd dat als het zou geschieden dat het verkochte goed enig geld zou kosten bij gelegenheid van een accoord om de oorlog (guerra) om Jecsot die tot de dag van vandaag is gevoerd, dat hij dan de koper schadeloos zal stellen. Er is dus sprake van een opstand die nog voortduurt en er hing de inwoners van Sint-Oedenrode een straf van de hertog vanwege het niet naleven van zijn uitspraak boven het hoofd. Er zijn twee bronnen die schrijven dat de boeren van Rode het huis van de heer bestormd en vernield hadden.
In het oud archief van Schijndel bevond zich een oorkonde die dit gebeuren evestigt. Dat archief werd in de Tweede Wereldoorlog verbrand, maar A.C. Bondam, maakte er in of kort voor 1898 een afschrift van. Wenceslaus en Johanna, hertog en hertogin van Brabant, maken op 16 maart 1364 (volgens de Paasstijl is dat 1365) bekend “dat wi onse goide lude van Schynle quytschelden, quytgeschouden hebben, gelooft hebben ende geloven quyt te houden mit desen brieve van den bandune die verboert is aen den huyse dat nedergeworpen is in Yecscot alsoe verre alse daer aen nuet handadich en sijn geweest, noch wijnre, noch verlieser en sijn van den goide van Yecscot, ende alsoe verre alse dien van Roide niet ghelooft en hebben hier af ter hant te staen.”
Op 13 november 1451 deed de Raad van Brabant uitspraak in een geschil tussen Sint-Oedenrode en Schijndel over het gebruik van de gemeint van Rode. Deze oorkonde schrijft: "item nog mitsdien dat in tijde voorleden, als die voorschreven van Rode een huys nedergeworpen hadden tot Jaexschot, de voorschreven heyde of gemeynte om des misgrijps wille aengeslagen ware tot onsen behoeff als verbeurt, alsoodat nog die voorschreve van Rode nog die voorschreve van Scheyndel dien en mogten gbruyken, ende deden doe dieselve van Scheyndel alsoo veele, dat sij quijtscheldinge gekregen ende in heuren gebruyck bleven, mits dat sij in den voorschreve misgrijpe niet handadig waren geweest."
De afwerking van de boete
In het Algemeen Rijksarchief te Brussel troffen we een ongedateerde rolrekening aan van de hertog van Brabant, waarin de inkomsten en uitgaven bij de afwerking van de opstand worden geschreven. Uitgerold meet de rekening 2 meter plus 77 centimeter, het is een lange rekening. Hieronder staan de uitgaven en inkomsten vermeld. De bedragen hebben we omgezet en modern nederlands, In plaats van "Aan", staat in de rekening "Item".
DE UITGAVEN
1 mottoen was een munt, in waarde gelijk aan 30 groten
1 groot was in waarde gelijk aan 8 oude penningen, 12 nieuwe penningen of 16 penningen paijment. Waarschijnlijk werden in deze rekeningen de paijment penningen gebruikt.
1 pond was een rekeneenheid van 240 penningen
1 schelling was een rekeneenheid van 12 penningen
DE INKOMSTEN VAN DE BOETE
Niet iedereen betaalde evenveel, het verschuldige bedrag van 2.000 oude goude schilden werd over de schuldigen omgeslagen door zetters. Waarschijnlijk werd de boete per persoon vastgesteld afhankelijk van de grootte van het bezit van onroerend goed, zoals men in die tijd ook de hertogelijke bede omsloeg. Uit de uitgaven blijkt dat men meer dan een half jaar bezig is geweest om de boete per persoon vast te stellen. En dan waren er nog de onderhandelingen met de inwoners van Hermalen onder Schijndel die aanvankelijk wel beboet werden, maar in 1365 met succes betoogden ze onschuldig waren. Ook dat zal de afwerking vertraagd hebben. De inkomsten van de boeten staan geadministreerd in de rekening van de hertogelijk rentmeester van 1366-1367.
Interpretatie
Waar ging de ruzie eigenlijk over? We interpreteren de gang van zaken als volgt.
Voor gebruiksrechten was de wildernis ingedeeld in gemeintes waarin groepen boeren gerechtigd waren. De geografie van dergelijke gemeintes kwam op veel plaatsen overeen met de grenzen van heerlijkheden, maar op veel andere plaatsen ook niet. Zo strekte de gemeint van de parochianen van Gemonde, de Bodem van Elde genaamd, zich over het rechterlijk ressort van vier verschillende heren uit. Insgelijks strekte de gemeint van Rode zich deels uit over het rechterlijk ressort van Rode en deels over de heerlijkheid Jekschot.
Het betwistte gebied lag wel binnen de in 1311 vastgestelde grenzen van de heerlijkheid, maar was geen eigen of allodiaal bezit van de heer was. Eigen wildernis was overdraagbaar, zoals men ook een akker of huis aan een ander kon overdragen. Over het betwistte gebied had de heer van Jeschot "slechts" heerlijk gezag, een vorm van overheidsgezag, zoals ook de hertog van Brabant heerlijk gezag over grote delen van de wildernis in de Meierij van 's-Hertogenbosch uitoefende. De hertog beschermde daarbij de gebruiksrechten van de boeren, die daarvoor een jaarlijkse cijns betaalden. Ook gaf de hertog - al dan niet met toestemming van de boeren - delen van die gemeint uit aan derden.
Het is goed mogelijk dat Ghevaert van Eyndoven als heer van Jekschot op deze op wildernis dezelfde rechten uit wilde oefenen als over zijn eigen of allodiale deel van zijn heerlijkheid. Ik vermoed dat de voorgangers van Ghevaert van Eyndoven de boeren van Sint-Oedenrode dit deel van de wildernis ongestoord hebben laten gebruiken. Ghevaert van Eyndoven qwwa sw Rooise boeren er op dat dit gebied een deel van zijn heerlijkheid was en hij zal de Rooise boeren het gebruik van dit gebied ontzegd hebben, met een boerenopstand tot gevolg.
Ghevaert ging met het claimen van zijn rechten een stap verder met het uitoefenen van zijn heerlijk gezag dan de hertog deed. De hertog respecteerde en beschermde in de Meierij het gebruik van de wildernis door lokale boeren, en inde daar slechts een jaarlijkse cijns voor. Ghevaert wilde het alleengebruik.De boeren van Rode waren mijns inziens dan ook terecht boos Gevaert van Eyndoven, toen die hun het gebruik over het deel van de Rooise gemeint gelegen binnen de heerlijkheid Jekschot ontzegde.
Op 3 november 1534 werd bij een leenverhef van een Jekschots leen, perceel nr. 1 van Jekschot Sint-Oedenrode, geschreven dat dit perceel grensde aan de gemeint van Sint-Oedenrode. Hieruit blijkt dat het betwiste gebied, ondanks de afstraffing van de Rooise boeren, deel van de Rooise gemeint is gebleven. Alles wijst er op dat de door de hertog in 1359 voorgestelde tweedeling nooit is gerealiseerd en dat de Rooise boeren en de heer van Jekschot dit gebied allebei zijn blijven gebruiken. In de zeventiende eeuw leidde dat opnieuw tot een conflict.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
