Enkele oude uitgiften aan de Aa

1.

Op Visser perceel nr. 1 rustte een cijns te betalen aan de heer van Helmond van 4 ½ oude penningen.  Dit perceel was in 1190-1314 van de gemeint verkocht. Het cijnsbedrag wijst er op dat het perceel - omgerekend volgens de gebruikelijke norm - 4 1/2 lopens groot was. Dit komt goed overeen met het oppervlak van perceel 1. Rond 1720 werd het perceel gesplitst, waarbij de plicht tot het betalen van de cijns aan deel b verbonden raakte.

2.

In het Cijnsboek van de heer van Helmond uit 1406 komt nog een cijns voor van 3 oude penningen die in 1421 betaald wordt uit de “Vischers beemt”. Vóór 1406 wordt de cijns betaald door Johannes Vissers (Piscatoris). Deze beemd is naar hem genoemd.

Latere cijnsbetalers zijn: Henricus, zoon van Arnoldus van Boeghe (vermeld in 1406), Maria, zijn weduwe (vermeld in 1421), Daniel, zoon van Wilhelmus (verwerving in 1421-1447) en Rutgerus van de Eecwinkel (verwerving in 1443). Tussen 1447-1465 wordt de cijns gesplitst tussen de 3 kinderen van Wilhelmus van de Eecwinkel: Rutgerus, Wilhelmus en Roverus. Vermoedelijk is toen het verband tussen deze cijns en het oorspronkelijke perceel verloren gegaan. In deze reconstructie geen we er van uit dit deze tweede cijns oorspronkelijk op Visser, perceel 2 rustte.

Uitgiten in de periode 1380-1392

In de periode 1380-1392 werden drie percelen van de gemeint uitgegeven,

Hg-35: ¼ deel van een kamp, genaamd Hoge Dorhout, belast met een cijns aan de domeinen van 3 oude obolen

Hg-36; Vytfang van een deel van de gemeint van Veghel, namelijk een hofstad en een kamp genaamd Hoge Dorhout, belast met een cijns aan de domeinen van 5 oude penningen

Hg-37: Vytfang op Hoghe Dorhout, belast met een cijns aan de domeinen van 3 oude obolen

Omgerekend volgens de norm waren deze percelen samen 400 roeden, of een bunder groot.

De cijnsbetalers waren: 

Deze uitgiften vormden een deel van de Kruisbroeders Hoeve en waarschijnlijk grenzend aan de gemeint. Er zijn verder geen conrete aanwijzingen waar die percelen precies lagen en in deze reconstructie hebben we gekozen voor een deel van Visser nr. 16.

De cijnzen aan Helmond uit de Kruisbroeders Hoeve

1.

Ook in het cijnsboek van Helmond wordt de Kruisbroeders Hoeve genoemd. Er werd jaarlijks een cijns  betaald van 0-3-2. Dit bedrag is een samenvoeging van een aantal kleinere bedragen. Percelen belast met een cijns aan de heer van Helmond werden in de periode 1190-1314 van de gemene gronden aan particulieren verkocht.

In de eerste plaats is er cijns Hm-32 (nieuwe nummering in de 17de en 18de eeuwse cijnsboeken), die voortkomt uit cijnzen Hm-91, Hm-92 en Hm-93 (oude nummering in de 15de en 16de eeuwse cijnsboeken). De cijnsbedragen zijn:

Hm-91: 1  1/2 oude penning en 1 1/2 oude oort

Hm-92: 4 nieuwe penningen

Hm-93: 3 oude obolen (ofwel 1 1/2 oude penningen)

De cijnsbetalers:

2.

Een andere cijns aan Helmond is Hm-89 (oude nummering) die zonder splitsingen of delingen een deel wordt van cijns Hm-33 (nieuwe nummering). Het cijnsbedrag is 1 oude penning en 3 1/2 oude oort. De cijnsbetalers waren:

3.

De volgende cijnzen aan Helmond bespreken we in samenhang: Hm-87 en Hm-90 (oude nummering).

De bedragen van deze twee cijnzen zijn bijna hetzelfde: 2 1/2 oude penningen en 1 1/2 oude oort en 2 1/2 oude penningen en 2 1/2 oude oort. Waarschijnlijk werd een cijns van 6 oude penningen opgesplitst. De vermoeden wordt versterkt omdat het zowel bij Hm-87 als Hm-90 in 1406 gaat om goed van wijlen Heilwig van Dorshout. Dat kunnen heel goed twee zussen geweest zijn. Bovendien troffen we Heilwig hier boven ook al aan bij een cijns die later ook betaald werd uit de Kruisbroeders Hoeve.

Hm-87 wordt in 1457 in 2 delen gesplitst. Een deel dat werd rustte in de 17de eeuw op perceel Dorshout 18a etc. In 1470 werd het andere deel weer opgesplitst. Daarvan rustte een deel in de zeventiende op een perceel in de Amer. Het andere deel kwam in handen van Wilhelmus, zoon van Wilhelmus van Eeckwinckel, die het perceel korte tijd later verkocht aan de Kruisbroeders.

Het is aannemelijk is dat de hele cijns aanvankelijk op een aaneengesloten perceel rustte. Een deel van dat  perceel kwam kort na de deling van 1470 in handen kwam van de Kruisbroeders. Het hele oorspronkelijk uitgegeven perceel (kort voor 1406 in handen van Heilwig van Dorhout) moet daar dus gelegen hebben.

Een ander deel van het perceel kwam niet in handen van de Kruisbroeders. Vanwege opsplitsingen en samenvoegingen van goed ging het verband van dit deel met het oorspronkelijke cijnsgoed verloren. Later waren deze cijnzen verbonden aan een perceel in de Amer en Dorshout perceel nr. 18.

Dezelfde redenering geldt voor cijns Hm-90. Dit perceel werd in 1469 in 2 delen gesplitst. Een deel kwam in handen van Wilhelmus, zoon van Wilhelmus van Eeckwinckel, die het perceel korte tijd later verkocht aan de Kruisbroeders. Ook in dit geval moet het hele perceel bij de Kruisbroeders Hoeve gelegen hebben. Het andere deel rustte in de zeventiende eeuw op perceel Vossenhool, nr. 8.  De oudste gegevens uit de cijnsregisters van de heer van Helmond zijn:

4.

We hebben dus beredeneerd dat de kans groot is dat Hm-87 en Hm-90 t/m Hm-93 (oude nummering) allemaal (deels) op de Kruisbroeders Hoeve betrekking hadden. In enkele gevallen ging het hele oorspronkelijk uitgegeven perceel op in de Kruisbroeders Hoeve. In andere gevallen ging een deel van het oorspronkelijk uitgegeven perceel tot de Kruisbroeders Hoeve horen, en een ander belendend deel niet. Het gaat om de volgende bedragen en - omgerekend volgens de gebruikelijke norm - oppervlakten.

Bij de lokalisering van de oorspronkelijk uitgegeven percelen liet ik me leiden door de volgende overwegingen:

- Het ging rond 1406 om nog aaneengesloten percelen ging is een aanname. Het is niet onwaarschijnlijk dat het inderdaad zo was. Toch is het goed om er op te wijzen dat in de 17de en 18de eeuwse verpondingsboeken veel posten voorkomen als "het goed van Jantje", en dan blijkt het soms om een aantal verspreid gelegen percelen te gaan. Ook in de verpondingsboeken gaat het in verreweg de meeste gevallen (meer dan 90 %) wel om aaneengelegen goed.

- Een andere redelijke aaname is dat de oorspronkelijk percelen aan de rand van het toenmalige privebezit lag en aan de gemene gronden grensde en niet aan alle kanten door privebezit omgeven was, tenzij er concrete aanwijzingen zijn, dat dat wel zo was.

- Verder is uit deze reconstructie duidelijk geworden dat de meeste beemden al voor 1190 verkaveld zijn, maar nog niet allemaal.

- Een laatste overweging is dat het gebied direct ten zuiden van het perceel waar de boerderij van de Kruisbroeders op staat volgens onze reconstructie ook in 1190-1314 van de gemene gronden uitgegeven is.

- Verder gaan we er van uit dat vanaf rond 1500 tot in de 18de eeuw de kruisbroeders Hoeve een constante omvang had. Voor de periode tot aan de confisquatie door de overheid in 1648 weten we dat niet zeker.

Voor deze reconstructie nemen we het volgende aan.

Hm-87, Hm-89 en Hm-90 hangen samen. Het gaat om 163 roeden binnen de kruisbroeders hoeve em 219 roeden aangrenzende percelen. We plaatsen de oorspronkelijke percelen op Dorshout percelen 7, 9 en 10.

Hm-91, Hm-92 en Hm-923 hangen samen. Het gaat om 302 roeden. We plaatsen de oorspronkelijk uitgegeven percelen op Visser, perceel nr. 18 en een deel van perceel nr. 16.

5.

Tot slot is er nog cijns Hm-88 (oude nummering). Het cijnsbedrag is 2 nieuwe schellingen en 8 nieuwe penningen, en het gaat in 1406 om het goed van Wolterus van Dorhout, mogelijk verwant aan (misschien een broer van) Elisabeth en Heilwig van Dorhout.

Deze cijns wordt in 1410 in 3 gelijke delen opgesplitst. Een van die delen wordt in 1457 weer opgesplitst in 2 gelijke delen. Een van die delen kwam in handen van Wilhelmus, zoon van Wilhelmus van Eeckwinckel, die het perceel korte tijd later verkocht aan de Kruisbroeders. De andere delen rustten in de zeventiende eeuw op Dorshout nr. 18a etc., Vossenhool 8, de Vissersbeemd en goed op het Middegaal. De gegevens uit de cijnsregisters van de heer van Helmond zijn:

Van de meeste van die delen weten we pas in de zeventiende eeuw aan welk perceel die cijnzen verbonden geraakt waren. Voor het deel dat verbonden raakte aan de Kruisbroeders Hoeve weten we dat vanaf rond 1470. De kans dat ook dit hele oorspronkelijk uitgegeven perceel bij de latere Kruisbroeders hoeve lag, is dus groot.

Naast de hierboven genoemde overweging hebben we ons leiden door nog een andere overweging voor de lokalisering van het oorspronkelijk uitgegeven perceel. Bij de lokalisering van de helmondcijnzen op Dorshout, doemt er een patroon op. Tussen de weg over het Dorshout en de Aa blijkt er een brede strook percelen uitgegeven te zijn tussen 1190 en 1314. Op basis daarvan plaatsen we deze cijns op Elshorst, perceel nrs. 16, 17 en 18. Die lokalisering past in dat patroon en voldoet aan alle andere vooowaarden en overwegingen, zoals dat het goed later deels bij de Kruisbroeders Hoeve hoorde en deels niet. De enige concessie die we hier doen is dat de oppervlakten van de percelen die wel en niet bij de Kruisbroeders Hoeve hoorden, niet stroken met de bovenstaande tabel. Dat kan veroorzaakt zijn door enige dynamiek in het oppervlakte van de Kruisbroeders Hoeve, in de periode voor 1648, waar in de Veghelse archieven geen gegevens over gevonden zijn.

6.

Ik denk dat het in 1190-1314 groter was dan tot dusver geredeneerd. De tienden in Veghel en ook het Dorshout waren verdeeld in de zogenoemde Heijmse tienden en de tienden die voor de kerk waren. Op de tiendkaart van Veghel zijn de Heijmse tienden blauw gearceerd. Er zijn aanwijzingen dat de Heijmse tienden al in dertiende eeuw in handen van de fanilie Heijm waren.

De tienden uit nieuw cultuurland van na de verdeling met de familie Heijm waren weer voor de kerk. Op Dorshout treffen we naast de Aa een strook Heijmse tienden aan, en naast die Heijmse tienden en de weg de strook tienden voor de kerk. De strook tienden voor de kerk komt globaal overeen met de strook die belast is met een cijns aan de heer van Helmond. Ik denk daarom dat de grens tussen de Heimse tienden en de persoonstienden tevens de grens van de uitgiften van voor en na 1190 vormt.

Dat betekent dat er in de periode 1190-1406 nog enkele cijnzen aan de heer van Helmond uit het gebied van de Kruisbroedershoeve verdwenen zijn.

7.

In het begin van de 16de eeuw rustte Hm-90.2 (nieuwe numering) geheel op de Kruisbroeders Hoeve. In het midden van de zeventiende eeuw blijkt de cijns half op de Kruisbroeders Hoeve te rusten en half op Vossenhool nr. 8 enz.  Er moet sprake zijn van een of andere latere regeling want de cijns werd om het jaar door de Kruisbroeders betaald en om het jaar door de eigenaren van Vossenhool, nr. 8, wat heel ongebruikelijk was. Mogelijk was er verwarring ontstaan omdat de andere helft van Hm-90 (dus Hm-90.1) op Vossenhool 8 rustte.

8.

In 1648 werd de Kruisbroeders Hoeve geconfisqueerd door de overheid. Die verkocht het goed op 1-12-1740 aan Jan Thonis van Rijbroek en Aert Willems van Eert. Toen werd ook de cijns tuusen hen verdeeld. Het deel dat betaald werd door Aert Willems van Eert rustte in 1805 op Elshorst nr. 10. Het lijkt me nagenoeg uitgesloten dat in de periode dat de cijns betaald aan de heer van Helmond aan de hele Kruisbroeders Hoeve verbonden was, er een verband is blijven bestaan met het oorspronkelijk uitgegeven perceel.